จากคำกล่าวที่ว่า “ที่ใดมีสังคม ที่นั่นย่อมมีกฎหมาย” แสดงโดยนัยว่ากฎหมายนั้นเข้ามามีบทบาทในช่วงชีวิตของมนุษย์ทุกคนตั้งแต่เกิดจนตาย เมื่อเป็นเช่นนี้แล้ว กฎหมายจึงได้กำหนดเงื่อนไขเกี่ยวกับการเริ่มต้นและสิ้นสุด “สภาพบุคคล” (สภาพของความเป็นมนุษย์) ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ได้แบ่งประเภทของบุคคลออกเป็น 2 ประเภท คือ 1.บุคคลธรรมดา 2. นิติบุคคล

1.3 ทารกในครรภ์มารดา

ทารกในครรภ์มารดานั้นไม่ถือว่ามีสภาพบุคคล เพราะยังไม่มีการคลอดและอยู่รอดเป็นทารก แต่ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ได้บัญญัติสิทธิของทารกในครรภ์มารดาในการรับมรดกไว้

ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 1604 บัญญัติว่า “บุคคลธรรมดาจะเป็นทายาทได้ก็ต่อเมื่อมีสภาพบุคคลหรือสามารถมีสิทธิได้ตามมาตรา 15 แห่งประมวลกฎหมายนี้ ในเวลาที่เจ้ามรดกถึงแก่ความตาย

เพื่อประโยชน์แห่งมาตรานี้ให้ถือว่าเด็กที่เกิดมารอดอยู่ภายใน สามร้อยสิบวัน นับแต่เวลาที่เจ้ามรดกถึงแก่ความตายนั้น เป็นทารกในครรภ์มารดาอยู่ในเวลาที่เจ้ามรดกถึงแก่ความตาย”

1.4 ความสามารถของบุคคล

คือ การที่บุคคลมีสิทธิและสามารถใช้สิทธิของตนตามกฎหมายได้ ความสามารถในการมีสิทธิ เช่น สิทธิในทรัพย์สิน และความสามารถในการใช้สิทธิ เช่น ความสามารถในการทำสัญญา อย่างไรก็ตามบุคคลบางประเภทอาจมีความด้อยทางวุฒิภาวะร่างกายหรือสติปัญญา กฎหมายจึงต้องเข้ามาคุ้มครองด้วยการกำหนดหลักเกณฑ์ของ “ผู้ไร้ความสามารถ” ขึ้น

ผู้ไร้ความสามารถ ตามกฎหมายมี 4 ประเภท คือ

1. ผู้เยาว์ 2. คนไร้ความสามารถ

3. คนเสมือนไร้ความสามารถ 4. บุคคลวิกลจริต

ความสามารถของผู้เยาว์

มาตรา 21 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ ได้วางหลักทั่วไปเกี่ยวกับการทำนิติกรรมของผู้เยาว์ไว้ว่า “ผู้เยาว์จะทำนิติกรรมใดๆต้องได้รับความยินยอมของผู้แทนโดยชอบธรรมก่อน การใดๆที่ผู้เยาว์ได้ทำลงปราศจากความยินยอมเช่นนั้นเป็นโมฆียะ เว้นแต่จะบัญญัติไว้เป็นอย่างอื่น”

ผู้แทนโดยชอบธรรม

เป็นบุคคลที่กฎหมายกำหนดขึ้นเพื่อดูแลรักษาผลประโยชน์ของผู้เยาว์ โดยหลักผู้เยาว์จะต้องขอความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรมก่อนหรือขณะทำนิติกรรมโดยผู้แทนโดยชอบธรรม คือ

1) ผู้ใช้อำนาจปกครอง คือ บิดา มารดาของผู้เยาว์ เป็นผู้ใช้อำนาจปกครองร่วมกัน

2) ผู้ปกครอง คือ บุคคลที่ศาลตั้งขึ้นในกรณีไม่มีบิดา มารดา เช่น บิดา มารดาตายหรือไม่ปรากฏ หรือบิดา มารดา ถูกถอนอำนาจปกครอง

3) ผู้รับบุตรบุญธรรม ในกรณีที่ผู้เยาว์เป็นบุตรบุญธรรม อำนาจปกครองจะอยู่กับผู้รับบุตรบุญธรรม โดยบิดา มารดา ผู้ให้กำเนิดจะหมดอำนาจปกครองนับแต่วันที่เด็กเป็นบุตรบุญธรรม

หลักเกณฑ์ของคนไร้ความสามารถ

1) เป็นคนวิกลจริตถึงขนาด

2) เมื่อคู่สมรส บุพการี (บิดา มารดา ปู่ย่า ตายาย ทวด) ผู้สืบสันดาน (ลูก หลาน เหลน ลื่อ) ผู้ปกครองหรือผู้พิทักษ์หรือพนักงานอัยการยื่นคำร้องขอต่อศาลเพื่อให้ศาลมีคำสั่ง

3) ต้องประกาศคำสั่งของศาลที่สั่งให้ผู้ใดเป็นคนไร้ความสามารถในราชกิจจานุเบกษา

คนไร้ความสามารถจะตกอยู่ในความดูแลของ “ผู้อนุบาล” โดยนิติกรรมที่คนไร้ความสามารถทำลงไปมีผลเป็น “โมฆียะเสมอ” (มาตรา29) เนื่องจากกฎหมายประสงค์ให้ผู้อนุบาลเป็นผู้ทำแทน

การสิ้นสุดแห่งการเป็นคนไร้ความสามารถ

1) เมื่อคนไร้ความสามารถถึงแก่ความตาย หรือ

2) เมื่อศาลได้สั่งเพิกถอนคำสั่งให้เป็นคนไร้ความสามารถ

หลักเกณฑ์ของคนเสมือนไร้ความสามารถ

1) มีเหตุตามกฎหมาย ได้แก่ ร่างกายพิการ จิตฟั่นเฟือนไม่สมประกอบ ประพฤติสุรุ่ยสุร่าย เสเพลเป็นอาจิณ ติดสุรายาเมา

2) เหตุข้างต้นทำให้ไม่สามารถจัดทำการงานของตนเองได้

3) เมื่อมีการร้องขอต่อศาลโดยบุคคลตามข้อ 1.4.2 ศาลอาจสั่งให้บุคคลนั้นเป็นคนเสมือนไร้ความสามารถและต้องประกาศคำสั่งนั้นในราชกิจจานุเบกษา

***คนเสมือนไร้ความสามารถตกอยู่ในความดูแลของ “ผู้พิทักษ์” โดยหลักการทำนิติกรรมของคนเสมือนไร้ความสามารถ ทำนิติกรรมใดๆได้ตามปกติและมีผลสมบูรณ์ เว้นแต่นิติกรรมบางอย่างที่กฎหมายกำหนด กฎหมายจึงกำหนดให้คนเสมือนไร้ความสามารถต้องไปขอความยินยอมจากผู้พิทักษ์ก่อน เนื่องจากนิติกรรมเหล่านี้มีความสำคัญ ถ้าทำโดยฝ่าฝืนนิติกรรมนั้น ย่อมตกเป็นโมฆียะ ตามมาตรา 34 ได้แก่

1) นำทรัพย์สินไปลงทุน

2) รับคืนทรัพย์สินที่ไปลงทุน ต้นเงินหรือทุนอย่างอื่น

3) กู้ยืมหรือให้กู้ยืมเงิน ยืมหรือให้ยืมสังหาริมทรัพย์อันมีค่า

4) รับประกันโดยประการใดๆอันมีผลให้ตนต้องถูกบังคับชำระหนี้

5) เช่าหรือให้เช่าสังหาริมทรัพย์มีกำหนดระยะเวลา เกินกว่าหกเดือน หรืออสังหาริมทรัพย์มีกำหนดระยะเวลา เกินกว่าสามปี

6) ให้โดยเสน่หา เว้นแต่การให้ที่พอควรแก่ฐานานุรูปเพื่อการกุศลหรือตามหน้าที่

7) รับการให้โดยเสน่หาที่มีเงื่อนไขหรือภาระติดพัน

8) ทำการอย่างหนึ่งอย่างใดเพื่อจะได้มาหรือปล่อยไปซึ่งสิทธิในอสังหาริมทรัพย์/สังหาริมทรัพย์อันมีค่า

9) ก่อสร้างหรือดัดแปลงโรงเรือนหรือสิ่งปลูกสร้างอย่างอื่นหรือซ่อมแซมอย่างใหญ่

10) เสนอคดีต่อศาลหรือดำเนินกระบวนการพิจารณาใดๆ

11) ประนีประนอมยอมความหรือมอบข้อพิพาทให้อนุญาโตตุลาการวินิจฉัย

ถ้ามีกรณีอื่นใดนอกจากที่กล่าวซึ่งคนเสมือนไร้ความสามารถอาจจัดการไปในทางเสื่อมเสียแก่ทรัพย์สินของตนเองหรือครอบครัว ในขั้นตอนการสั่งให้บุคคลใดเป็นคนเสมือนไร้ความสามารถ หรือเมื่อผู้พิทักษ์ร้องขอในภายหลังศาลมีอำนาจสั่งให้คนเสมือนไร้ความสามารถนั้นต้องได้รับความยินยอมของผู้พิทักษ์ก่อนจึงทำการนั้นได้

การสิ้นสุดแห่งการเป็นคนเสมือนไร้ความสามารถ

1) คนเสมือนไร้ความสามารถถึงแก่ความตาย

2) เมื่อศาลสั่งให้เป็นคนไร้ความสามารถ

3) เมื่อศาลได้สั่งถอนคำสั่งให้เป็นคนเสมือนไร้ความสามารถ

ข้อสังเกตผลของการสาบสูญ

1) กรณีมีคู่สมรส – การสาบสูญ ไม่ทำให้การสมรสขาด จากกัน แต่เป็นเหตุให้คู่สมรสอีกฝ่ายหนึ่งฟ้องหย่าได้

2) เรื่องมรดก – เมื่อศาลสั่งให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญ มรดกย่อมตกแก่ทายาท แต่กรณีนี้ผู้รับมรดกอาจต้องคืนทรัพย์มรดกที่ได้รับมาหากภายหลังพิสูจน์ได้ว่าผู้สาบสูญนั้นมีชีวิตอยู่

กรณีคนสาบสูญนั้นยังมีชีวิตอยู่หรือตายเวลาอื่นผิดไปจากเวลาที่กฎหมายสันนิษฐานไว้ คือ 5 ปี ในกรณีธรรมดาและ 2 ปีในกรณีพิเศษ ผู้มีสิทธิร้องขอให้ศาลเพิกถอนคำสั่งแสดงความสาบสูญ ได้แก่บุคคลต่อไปนี้ คือ ตัวผู้สาบสูญเองหรือผู้มีส่วนได้เสีย (บิดามารดา บุตร คู่สมรส) หรือพนักงานอัยการ ผลของการเพิกถอนคำสั่ง คือ ไม่กระทบกระเทือนถึงความสมบูรณ์แห่งการกระทำทั้งหลายที่ได้กระทำไปโดยสุจริตในระหว่างที่ศาลมีคำสั่งให้เป็นคนสาบสูญ