1.1 ลักษณะของนิติกรรม

มาตรา 149 บัญญัติว่า “นิติกรรม หมายความว่า การใด ๆ อันทำลงโดยชอบด้วยกฎหมายและด้วยใจสมัคร มุ่งโดยตรงต่อการผูกนิติสัมพันธ์ขึ้นระหว่างบุคคล เพื่อจะก่อ เปลี่ยนแปลง โอนสงวน หรือระงับซึ่งสิทธิ”

นิติกรรม มิใช่กรรมทางกฎหมาย นิติกรรม เป็นการกระทำของบุคคลอันชอบด้วยกฎหมาย และมุ่งประสงค์จะให้เกิดผลในทางกฎหมายขึ้นที่จะผูกพันกันโดยการก่อ เปลี่ยนแปลง โอน สงวน หรือระงับซึ่งสิทธิเรียกรวมๆ ว่า “เป็นการเคลื่อนไหวในสิทธิหรือการเคลื่อนไหวแห่งสิทธิ”

ผลของนิติกรรม ทำให้เกิดหนี้ อันเป็นการก่อให้เกิด ”สิทธิเรียกร้อง” แก่บุคคลฝ่ายหนึ่งเรียกว่า “เจ้าหนี้” และก่อให้เกิด “หน้าที่ “ แก่บุคคลอีกฝ่ายหนึ่งเรียกว่า “ลูกหนี้” ดังนั้น นิติกรรมจึงเป็นบ่อเกิดแห่งหนี้อย่างหนึ่ง

จากบทบัญญัติแห่งมาตรา 149 สามารถแยก องค์ประกอบของนิติกรรมออกได้เป็น 5 ประการ ดังต่อไปนี้ คือ

2 . เป็นการกระทำที่ชอบด้วยกฎหมาย กระทำลงโดยชอบด้วยกฎหมาย กฎหมายยอมรับนับถือการแสดงเจตนาของบุคคลตามทฤษฎีที่ว่า ความศักดิ์สิทธิ์ในการแสดงเจตนาของบุคคล กล่าวคือ บุคคลแสดงเจตนาจะให้เกิดผลในกฎหมายอย่างไร เมื่อกฎหมายยอมรับรู้เจตนาของบุคคลนั้นแล้ว ย่อมใช้บังคับกันได้ถ้าการกระทำนั้น หรือการแสดงเจตนานั้นชอบด้วยกฎหมาย เช่น การซื้อขาย การจ้าง การทำพินัยกรรม การเช่าทรัพย์ การเช่าซื้อ เป็นต้น ส่วนการ กระทำที่ไม่ชอบด้วยกฎหมายมีหลายประการ เช่น การละเมิดสิทธิของผู้อื่น (มาตรา 420) ฯลฯ การกระทำหรือการแสดงเจตนานั้นย่อมไม่เป็นนิติกรรม

4 . เป็นการกระทำโดยมุ่งจะผูกนิติสัมพันธ์ขึ้นระหว่างบุคคล มุ่งโดยตรงต่อการผูกนิติสัมพันธ์ขึ้นระหว่างบุคคล คำว่า “ผูกนิติสัมพันธ์” หมายถึง มีความผูกพันกันในกฎหมายระหว่างบุคคลก่อให้เกิดสิทธิและหน้าที่ระหว่างบุคคล เพราะการกระทำของบุคคลบางครั้งทำลงไปไม่ได้มุ่งผูกพันหรือก่อให้เกิดความสัมพันธ์ระหว่างกันเลย เช่น ลูกร้องไห้ แม่บอกลูกว่าอย่าร้อง เดี๋ยวแม่จะซื้อตุ๊กตาให้ เช่นนี้ใจจริงของแม่ต้องการให้ลูกหยุดร้องไห้ ไม่ต้องการซื้อตุ๊กตาให้แต่อย่างใด และการผูกสัมพันธ์ต้องเป็นการผูกพันระหว่างบุคคลกับบุคคล อาจเป็นบุคคลธรรมดา หรือนิติบุคคลก็ได้ ฉะนั้นการแสดงเจตนากับสัตว์เลี้ยง หรือสิ่งที่มีชีวิตอย่างอื่น อันมิใช่บุคคลย่อมไม่ก่อให้เกิดผลในกฎหมาย จึงไม่ใช่นิติกรรม คำว่า บุคคล นั้น ไม่จำเป็นต้องมีบุคคลสองฝ่าย มีบุคคลฝ่ายเดียวก็เป็น นิติกรรมได้

สิ่งที่เป็นทรัพย์นั้นจะต้องเป็นวัตถุสิ่งที่ไม่เป็นวัตถุเช่น มนุษย์จึงไม่ใช่ทรัพย์แต่มนุษย์ที่สิ้นลมหายใจไปแล้วอาจเป็นทรัพย์ได้เพราะไม่มีสภาพบุคคลแล้วนอกจากนี้สิ่งที่จะเป็นทรัพย์ยังจะต้องเป็นวัตถุที่มีรูปร่างด้วยคือ สามารถมองเห็นเป็นรูปทรงต่างๆได้ด้วยตา หรือสัมผัสจับต้องได้ เช่น เครื่องคอมพิวเตอร์ มือถือ ปากกา อาคาร รถยนต์ส่วนสิ่งที่ไม่มีรูปร่างไม่อาจเป็นทรัพย์ได้จะเป็นได้เพียงทรัพย์สินเท่านั้น

ประเภทของทรัพย์

สามารถแบ่งทรัพย์ได้2 ประเภท

1. ทรัพย์แบ่งได้คือทรัพย์ที่แบ่งออกจากกันเป็นส่วนๆ แล้วยังคงรูปบริบูรณ์ดังเช่นทรัพยเ์ดิม เช่น ข้าวสาร ถั่ว น้ำตาล น้า ปลา เงินตรา น้ำมัน ที่ดิน

2. ทรัพยแ์ บ่งไม่ได้คือ ทรัพย์ที่ไม่อาจแบ่งแยกออกจากกัน โดยใหค้างภาวะเดิมของทรัพย์เช่น รถยนต์จักรยาน ร่ม หนังสือ ปากกาแว่นตา นาฬิกาข้อมือรองเท้า และหมายรวมถึงทรัพย์ที่มีกฎหมายกำหนดว่าแบ่งไม่ได้ด้วย เช่น หุ้นในบริษัท การแบ่งโดยใชเ้กณฑ์นี้เพื่อประโยชน์ในการจดัการปัญหาในกรณีที่ต้องมีการแบ่งทรัพย์ดังกล่าว หากเป็นทรัพย์แบ่งไม่ได้ก็ใช้วิธีอื่นแทนการแบ่งแยกทรัพย์นั้น เช่น นา ทรัพย์นั้นออกขายแล้วเอาเงินมาแบ่งกัน

โดยใชเ้กณฑ์การจำหน่ายยจ่ายโอน สามารถแบ่งทรัพยไ์ด้2 ประเภทคือ

1 ทรัพย์นอกพาณิชย์คือทรัพย์สินที่ไม่อาจถือเอาได้และโอนแก่กันมิได้โดยชอบด้วยกฎหมายทรัพย์ที่ไม่สามารถถือเอาได้คือ ทรัพย์ที่ไม่สามารถจะนำมาครอบครองหรือยึดถือเป็นของตน เช่น ดวงอาทิตย์ดวงดาวฯลฯ

2 ทรัพย์ที่โอนแก่กันมิได้โดยชอบด้วยกฎหมายคือ ทรัพย์สินที่มีกฎหมายห้ามมิให้โอนใหแ้ก่กัน หากฝ่าฝืนการโอนย่อมเป็นอันมิชอบด้วยกฎหมายและมีผลตกเป็นโมฆะผู้รับโอนก็ไม่ไดสิทธิใดในทรัพย์นั้นทรัพย์ที่โอนให้แก่กัน มิได้โดยชอบด้วยกฎหมายนั้นต้องมีกฎหมายบัญญัติไว้โดยชัดแจ้งมิใหโ้อนใหแ้ก่กัน เช่น สาธารณสมบัติของแผ่นดิน